We weten heel weinig over het Park gedurende deze periode. Wat opvallend is, is dat er nu nog zo veel oude, monumentale bomen staan in het Park. Bomen die de Tweede Wereldoorlog hebben overleefd. Opmerkelijk, want elders in met name het westen van Nederland sneuvelden ten tijde van de Tweede Wereldoorlog vele bomen in verband met het brandstoftekort, zeker in de hongerwinter van 1944-1945. Daarnaast kennen we verhalen over verzetsstrijders en een Duits hoofdkwartier in het Park. Wat was de zogenaamde ‘Citadel’ in Rotterdam? Wat gebeurde er in het Park in deze jaren?

Tijdens deze roerige tijden op onze aarde is het een goed moment om deze periode eens nader te belichten. Vrijheid en vrede waren ook hier nog niet zo lang geleden geen vanzelfsprekendheid. Artikelen en informatie van respectievelijk Ferrie Weeda en de dames Elly Dragt en Lia Lugthart brachten inzicht en vormden aanleiding tot kort nader onderzoek over oorlog in het Park. We weten nog steeds weinig, het verhaal over deze duistere periode is dus nog lang niet compleet. Hier lees je over een aantal zaken. Lees het stuk vooral als aanmoediging om ook met meer verhalen en informatie uit die tijd te komen.

Noem de periode 1940-1945 en eenieder zal aan de Tweede Wereldoorlog denken. Spreek over 14 mei 1940 en de gedachte van iedere Rotterdammer zal naar het toenmalige Duitse bombardement gaan. Nederland capituleerde en Rotterdam brandde nog dagen. Bekijk de beeldbank van Stadsarchief Rotterdam of die van een WO II website en je vindt de vele indrukwekkende en vaak schokkende foto’s van de brand na het bombardement, die met de verwoeste binnenstad of die met de grote lege percelen na het wegruimen van het puin, met hier en daar het karkas van een gebouw.

Duitsers in het Scheepvaartkwartier

Het Scheepvaartkwartier of Nieuwe Werk direct ten westen van de oude binnenstad bleef gespaard bij het Duitse bombardement van 1940. Enkel de oostelijke rand, grenzend aan de binnenstad, kende zware (brand)schade en viel binnen wat tegenwoordig de brandgrens wordt genoemd. De wijk zelf viel al snel in handen van de Kriegsmarine, de Duitse Marine. Vele villa’s, huizen en kantoren in de wijk werden betrokken door stafdiensten van de Kriegsmarine, andere Duitse instanties en Duitse leidinggevenden. Ook was er een Duitse Oberschule en een ziekenboeg. Meerdere panden functioneerden als restaurant of uitgaansgelegenheid. Zo ook Bellevue en de sociëteit in het Park dat direct aan het Scheepvaartkwartier grenst.

Van een heel andere schaal dan het bombardement van 1940 was een bombardement van bijna anderhalf jaar later, in de nacht van 3 op 4 oktober 1941. Toen voerde de Britse luchtmacht een bombardement uit op havencomplexen in Rotterdam-West en op fabrieken in Rotterdam-Zuid. Hierbij vielen echter ook bommen op Rotterdamse woonwijken en op de Noorse kerk in het Park. De laatste werd getroffen door een brandbom. Deze ontplofte op de zolder van de pastorie en zowel pastorie als leeszaal werden zo goed als verwoest. Het kerkgedeelte van het complex bleef gespaard, wel was er rook- en waterschade.

Drie weken later, op 26 oktober 1941, volgde alweer een kerkdienst. Vervolgens was er een snelle wederopbouw van leeszaal en pastorie, op 15 november 1942 konden ook die delen weer in gebruik worden genomen. Het verschil in de dakdekking van pastorie en leeszaal ten opzichte van die op het kerkdeel herinnert nog aan het toenmalige herstel.

In de loop van 1943 werd het Scheepvaartkwartier afgesloten, de dreiging van buitenaf werd de Duitsers te groot. Denk aan spionage, sabotage, aanslagen en weer later de dreigende invasie. In de eerste oorlogsjaren kende de wijk nog steeds een deel van haar oorspronkelijke bewoners. Moesten zij later allen de wijk verlaten? Wat het Park betreft kende in ieder geval het koetshuis, het huidige Parkcafé Parqiet, nog lang zijn oorspronkelijke bewoners. Het gezin Van Gelderen woonde in dit pand. Was de vader tuinman van het Park? Zoon J. van Gelderen schreef in 1994 dat het gezin in september 1943 door de Duitsers uit het koetshuis werd gezet.

De citadel

Het afsluiten van de wijk werd vergemakkelijkt door de Maas aan de zuidzijde, de Park- en Coolhaven aan de westzijde en de Zalmhaven aan de oostzijde. Enkel de noordzijde, met het Land van Hoboken, lag ‘open’. Hier kwam een afsluiting c.q. verdediging in de vorm van een (anti-)tankmuur of Panzermauer met schietgaten en een (anti-)tankgracht. Aansluitend, als tweede linie, kwam er nadien een loopgraaf aan de noordelijke voet van de Westzeedijk en een wal van aarde binnen de (anti-)tankgracht; beiden met schietstellingen of mitrailleurposten.

De betonnen muren waren twee meter hoog, een meter dik en voorzien van camouflagepatronen. Dit soort muren was eveneens te vinden aan weerszijde van een doorgang op de Westzeedijk, één op de Scheepstimmermanslaan en één op de G.J. de Jonghweg. Rotterdammers spraken in die tijd van Citadel, de Duitsers zeiden Zitadelle. Aan alle zijden waren schietbunkers, mitrailleurposten, geschutopstellingen, luchtafweernesten e.d. verspreid door de wijk en met name ook in de oost- en zuidrand van het Park waren allerlei bunkers als munitiedepot, onderkomen of schuilplek.

Een kaart, samengesteld op basis van meerdere spionagekaarten / -schetsen vanaf september 1944 tot en met april 1945, geeft een indruk. De spionagekaarten kennen slechts deels dezelfde informatie en spreken elkaar soms tegen. De samengestelde kaart kent zogezegd een stapeling van gegevens. Weergave wil niét zeggen dat alles gelijktijdig aanwezig was, maar een goede indruk van de ‘vesting Rotterdam’ krijg je wel.

Een jaar na de Tweede Wereldoorlog vonden op 14 mei 1946 op verschillende Rotterdamse locaties herdenkingen plaats. Zo was aan de Parkkade een sobere plechtigheid ter herdenking van de gevallen Nederlandse soldaten in de oorlogsdagen van mei 1940. Vertegenwoordigers van de landelijke en plaatselijke overheid en alle krijgsmachtonderdelen waren aanwezig en aan de voet van een eenvoudige gedenksteen werden kransen gelegd, aldus de toenmalige krant. Aan de Parkkade staat, aan de voet van ‘de Bult’, ten westen van restaurant Parkheuvel, nu nog steeds de gedenksteen met de tekst ‘Herdenking van strijd en verzet 1940-1945’.

De gedenksteen herinnert onomwonden aan de Tweede Wereldoorlog. Met de achtergrondinformatie betreffende de Noorse kerk valt ook daar een getuigenis naar voren te halen. Door het herstel na de brandbom van 1941 is de dakdekking van pastorie en leeszaal een andere dan die op het kerkdeel. En de monumentale bomen? Velen daarvan zijn na de Tweede Wereldoorlog gesneuveld, maar die er nog zijn zullen er nog staan naar het lijkt als gevolg van de afsluiting tot Citadel Rotterdam.

Dit zijn slechts enkele puntjes uit die bewogen jaren 1940-1945. Vele vragen zijn nog te stellen. Wat was de betekenis van het Park in de oorlogsjaren? Recreatie? Voor wie dan? Enkel voor Duitsers of had de Rotterdammer ook nog toegang? Ook na eind 1943 toen het Park onderdeel van het Sperrgebiet was? Wie deed het onderhoud? Was er een tuinploeg? En wat gebeurde er zoal met de panden in het Park? En hoe zag het Park er na de oorlog uit? We hoorden ook van een verhaal van een razzia waarbij mensen gedwongen in Bellevue werden samengebracht. Wie kent dit verhaal en meer van dit soort verhalen?

Vraag aan de lezers
Heb je verhalen, foto’s, archiefmateriaal dan horen wij dat graag. Stuur het op via een mail of maak een afspraak met ons.